Wyrokiem Sądu Najwyższego z 11 marca 2011 Sąd orzekł, iż nakaz zapłaty zasądzający nieistniejące roszczenie wekslowe nie może być utrzymany w mocy na podstawie niepowołanego w pozwie stosunku cywilnoprawnego innego niż stosunek podstawowy względem dochodzonego roszczenia wekslowego (II CSK 311/10).

Sentencja wyroku:

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Krzysztofa S. przeciwko Jerzemu G. i Elżbiecie G. o zapłatę, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 11.03.2011 r. skargi kasacyjnej pozwanych od wyroku Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 10.11.2009 r. uchylił zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Apelacyjnemu w Szczecinie do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.

Uzasadnienie:

Krzysztof S. wniósł o zasądzenie w postępowaniu nakazowym solidarnie od Jerzego i Elżbiety małżonków G. kwoty 818.021,90 zł z odsetkami w wysokości 17 % w stosunku rocznym od dnia 14.07.2006 r. na podstawie siedmiu dołączonych do pozwu weksli, z których każdy opiewał na kwotę 100.000 zł, wystawionych w celu zabezpieczenia pisemnej umowy pożyczki zawartej w dniu 09.09.2002 r. w K.; także ta umowa została dołączona do pozwu.

W dniu 14.09.2006 r. Sąd Okręgowy wydał nakaz zapłaty uwzględniający żądanie powoda, ale w zarzutach pozwani domagali się jego uchylenia i oddalenia powództwa. Zaprzeczyli podpisaniu w dniu 09.09.2002 r. umowy pożyczki na kwotę 700.000 zł z 17 % odsetkami i otrzymaniu od powoda takiej kwoty. Przyznali natomiast, że w dniu 09.09.2002 r. podpisali oraz wręczyli powodowi wraz z deklaracją wekslową siedem weksli in blanco, które mogły być wypełnione łącznie na kwotę 700.000 zł. Było to jednak następstwem nie umowy pożyczki, lecz porozumienia zawartego z powodem w sprawie rozbudowy motelu będącego współwłasnością stron. Zgodnie z tym porozumieniem, powód miał inwestować w rozbudowę motelu także w imieniu pozwanych. W ich imieniu miał wyłożyć na ten cel kwotę 700.000 zł; weksle in blanco zabezpieczały zwrot tej właśnie kwoty. Powód wyłożył w imieniu pozwanych jednak tylko około 200.000 zł.

Wyrokiem z dnia 28.01.2009 r. Sąd Okręgowy uchylił nakaz zapłaty i oddalił powództwo. Ustalił, że dołączona do pozwu umowa z dnia 09.09.2002 r., zgodnie z którą powód pożyczył pozwanym 700.000 zł do dnia 30.12.2005 r. z zastrzeżeniem odsetek w wysokości 17 % z tytułu opóźnienia i możliwości wypowiedzenia w każdym czasie ze skutkiem natychmiastowym, została sfałszowana; podpisy pod nią nie są podpisami pozwanych. Jednocześnie nie było innych podstaw do stwierdzenia zawarcia przez strony umowy o treści zbieżnej z dokumentem sfałszowanym. Tym samym pozwani wykazali, że uzupełnienie wręczonych przez nich weksli nastąpiło niezgodnie z porozumieniem stron.

Na skutek apelacji powoda Sąd Apelacyjny zmienił wyrok Sądu Okręgowego w ten sposób, że utrzymał nakaz zapłaty w mocy co do kwoty 743.006,85 zł, a w pozostałej części uchylił go i oddalił powództwo; poza tym oddalił apelację powoda w pozostałym zakresie. W ocenie Sądu Apelacyjnego, dokumenty załączone do pozwu w charakterze weksli nie były w rzeczywistości wekslami, ponieważ nie określały imiennie osoby uprawnionej (remitenta). Mimo niepowstania zobowiązania wekslowego, nie można jednak było w okolicznościach sprawy oddalić powództwa w całości, jeżeli bowiem po wniesieniu zarzutów od nakazu zapłaty, dotyczących stosunku podstawowego łączącego strony, okaże się, że zobowiązanie wekslowe nie powstało, sąd, zgodnie z utrwalonym orzecznictwem, powinien, rozstrzygając sprawę, uwzględnić powołany w pozwie stosunek podstawowy łączący strony. W sprawie na podstawie zebranego materiału należało przyjąć, inaczej niż ustalił Sąd Okręgowy, że w dniu 09.09.2002 r. w lokalu „C.T.” w S.B. powód zawarł z pozwanym w obecności swojego brata Wiesława S. umowę, zgodnie z którą pożyczył pozwanemu kwotę 700.000 zł, a pozwani zobowiązali się tę kwotę zwrócić do dnia 30.12.2005 r. Nieistnienie autentycznego dokumentu pożyczki, na którą powołuje się powód, nie przesądza tego, że umowa o takiej treści nie została przez strony w rzeczywistości zawarta, umowa pożyczki może bowiem zostać zawarta w dowolnej formie. Dowód wydania przedmiotu pożyczki obciąża pożyczkodawcę. Zawarcie umowy pożyczki i wydanie jej przedmiotu pozwanemu potwierdzają nie tylko wyjaśnienia powoda, ale i zeznania świadka Wiesława S., a także deklaracja wekslowa z dnia 09.09.2002 r. W konsekwencji pozwani nie udowodnili, że deklaracja wekslowa nie dotyczyła zabezpieczenia roszczenia o zwrot pożyczki, lecz zabezpieczenia roszczenia o zwrot nakładów na motel.

Skarżąc wyrok Sądu Apelacyjnego, pozwani zarzucili naruszenie - w różnych układach i powiązaniach - art. 6, 65 i 720 KC, art. 10 ustawy z dnia 28.04.1936 r. - Prawo wekslowe (Dz.U. Nr 37, poz. 282 - dalej: PrWeksl) oraz art. 210 § 3, art. 217 § 2, art. 224 § 1, art. 227, 232, 233 § 1, art. 236, 316, 321, 328 § 2, art. 382, 386 § 4, art. 391 § 1 i art. 495 § 3 KPC.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Zgodnie z art. 187 § 1 KPC, pozew musi zawierać określone żądanie skierowane do sądu oraz przytaczać okoliczności faktyczne uzasadniające to żądanie. W myśl art. 321 § 1 KPC, żądanie powoda uzasadnione przytoczonymi okolicznościami faktycznymi wiąże sąd, wyznaczając granice wyrokowania. Przedmiotem dowodzenia w sprawie są jedynie fakty istotne (art. 227 KPC) z punktu widzenia tak zakreślonych granic wyrokowania przez sąd (por. np. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 10.03.2005 r., III CK 458/04, „Biuletyn SN” 2005, nr 10, s. 12, i z dnia 15.10.2009 r., I CSK 84/09, OSNC 2010, nr 4, poz. 60). Przytoczone przepisy dotyczą także postępowania nakazowego.

Strona, która występuje w postępowaniu nakazowym z powództwem o zapłatę opartym na twierdzeniu, że dochodzone roszczenie przysługuje jej od pozwanych na podstawie podpisanego przez nich weksla, powinna do pozwu dołączyć poświadczający to weksel. Jest to dowód konieczny, a zarazem co do zasady wystarczający (art. 485 § 2 KPC), rzeczą natomiast pozwanych jest wykazanie bezzasadności tak uzasadnionego żądania (art. 491 § 1 i art. 493 § 1 KPC). Wskazany rozkład ciężaru dowodu między stronami w poruszanych sprawach jest zgodny z regułą wyrażoną w art. 6 KC; konsekwentnie odpowiada mu powinność stron zaoferowania dowodów na poparcie przytoczonych okoliczności (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 09.09.2010 r., I CSK 641/09, OSNC-ZD 2011, nr B, poz. 35).

Po wydaniu nakazu zapłaty na podstawie weksla pozwani powinni wszystkie okoliczności faktyczne, zarzuty i wnioski dowodowe zmierzające do wykazania bezzasadności powództwa przytoczyć w zasadzie już w piśmie zawierającym zarzuty od nakazu zapłaty (art. 495 § 3 KPC). Wśród zarzutów, za których pomocą pozwani o zapłatę weksla mogą się bronić, szczególnie istotne znaczenie przypada twierdzeniu, że powód otrzymał od pozwanych załączony do pozwu weksel in blanco w celu zabezpieczenia wierzytelności wynikającej z określonego stosunku i w związku z tym był upoważniony do jego uzupełnienia jedynie zgodnie z porozumieniem zawartym z pozwanymi, wypełnił go zaś naruszając to porozumienie. Powiązanie przez strony upoważnienia do uzupełnienia weksla in blanco z istnieniem i treścią zobowiązania podlegającego zabezpieczeniu (stosunku podstawowego względem roszczenia wekslowego) powoduje, że wekslobiorca w zasadzie nie może na podstawie prawa wekslowego uzyskać wobec wystawców weksla własnego więcej praw niż mu przysługuje w ramach stosunku, z którego wynika podlegająca zabezpieczeniu wierzytelność, czyli w ramach tzw. stosunku podstawowego względem roszczenia wekslowego (por. uchwała połączonych Izb Sądu Najwyższego: Izby Cywilnej oraz Izby Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z dnia 24.04.1972 r., III PZP 17/70, OSNCP 1973, nr 5, poz. 72, oraz wyrok Sądu Najwyższego z dnia 09.09.2010 r., I CSK 641/09).

Podjęta przez stronę pozwaną obrona za pomocą zarzutów nawiązujących do stosunku podstawowego wobec dochodzonego od niej roszczenia wekslowego prowadzi do objęcia sporem także tego stosunku. Objęcie sporem w postępowaniu nakazowym stosunku podstawowego określane bywa w orzecznictwie obrazowo przeniesieniem sporu z płaszczyzny stosunku prawa wekslowego na płaszczyznę stosunku prawa cywilnego. Określenie to jest jednak nieścisłe, gdyż sugeruje całkowite zastąpienie dotychczasowego sporu, dotyczącego stosunku wekslowego, sporem dotyczącym stosunku podlegającego powszechnemu prawu cywilnemu. W rzeczywistości zaś jest tak, że odwołanie się w zarzutach od nakazu zapłaty do stosunku podstawowego prowadzi przede wszystkim do uwzględnienia tego stosunku w ramach oceny zasadności dochodzonego roszczenia wekslowego; nadal więc przedmiotem sporu jest roszczenie wekslowe, z tą tylko różnicą, że przy uwzględnieniu również stosunku podstawowego (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 22.06.2006 r., V CSK 86/06). W ramach wspomnianej oceny może się okazać np., że dochodzone przez powoda roszczenie wekslowe nie powstało, gdyż wypełnił on otrzymany od pozwanego weksel in blanco, mimo nieprzysługiwania mu wobec pozwanego roszczenia ze stosunku podstawowego, które weksel ten miał zabezpieczać (por. np. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 14.11.2006 r., II CSK 205/06, OSNC 2007, nr 9, poz. 139). W takim przypadku nakaz zapłaty powinien zostać uchylony, a powództwo oddalone (art. 496 KPC). W pewnych jednak okolicznościach orzecznictwo sądowe nawet w takim razie dopuszcza utrzymanie nakazu zapłaty w mocy.

Według ugruntowanego stanowiska judykatury, szeroko także akceptowanego, jakkolwiek niejednolicie, w piśmiennictwie, na stosunek podstawowy może się w postępowaniu nakazowym powołać nie tylko pozwany w celu wykazania bezzasadności dochodzonego od niego roszczenia wekslowego, ale i powód w celu utrzymania w mocy wydanego na jego rzecz nakazu zapłaty. W uchwale połączonych Izb: Izby Cywilnej oraz Izby Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z dnia 24.04.1972 r., III PZP 17/70, a także licznych nawiązujących do niej orzeczeniach wyróżnia się i dopuszcza powołanie się przez powoda w postępowaniu nakazowym na stosunek podstawowy w dwóch sytuacjach.

Po pierwsze, powód może już w pozwie wszczynającym postępowanie nakazowe dodatkowo przytoczyć fakty i dowody uzasadniające cywilnoprawne roszczenie zabezpieczone załączonym do pozwu wekslem. W takiej sytuacji, jeżeliby po rozpoznaniu zarzutów od nakazu zapłaty okazało się, że dochodzone roszczenie wekslowe powodowi wobec pozwanego nie przysługuje - np. ze względu na niezachowanie wymagań formalnych dotyczących weksla własnego (art. 101 i 102 PrWeksl) lub ze względu na wadliwą reprezentację pozwanego przy podpisywaniu weksla - natomiast przysługuje mu roszczenie wobec pozwanego ze stosunku podstawowego, nakaz zapłaty powinien zostać utrzymany w mocy.

Po drugie, w razie powołania się w pozwie jedynie na weksel powód może przytoczyć fakty i dowody uzasadniające cywilnoprawne roszczenie zabezpieczone załączonym do pozwu wekslem także w odpowiedzi na zarzuty pozwanego. Również w takiej sytuacji nakaz zapłaty powinien zostać utrzymany w mocy, jeżeliby po rozpoznaniu zarzutów okazało się, że dochodzone roszczenie wekslowe powodowi nie przysługuje - np. ze względu na niezachowanie wymagań formalnych dotyczących weksla własnego (art. 101 i 102 PrWeksl) lub ze względu na wadliwą reprezentację pozwanego przy podpisywaniu weksla - natomiast przysługuje mu roszczenie ze stosunku podstawowego. Jakkolwiek w postępowaniu nakazowym zasadą - od dnia 01.07.2000 r. wyraźnie wysłowioną w art. 495 § 2 KPC, ale i wcześniej niewątpliwie obowiązującą - jest niedopuszczalność zmiany podstawy powództwa, Sąd Najwyższy w powoływanej uchwale połączonych Izb z dnia 24.04.1972 r., III PZP 17/70, dopuścił w omawianej obecnie sytuacji wyjątek od tej zasady ze względu na związek zachodzący pomiędzy roszczeniem wekslowym a stosunkiem podstawowym, zasadę równości stron oraz ekonomię postępowania.

W niektórych orzeczeniach nawiązujących do tej uchwały Sąd Najwyższy jeszcze szerzej zakreślił możliwości utrzymania nakazu zapłaty w mocy, pomimo bezzasadności dochodzonego roszczenia wekslowego (por. wyroki z dnia 14.03.1997 r., I CKN 48/97, OSNC 1997, nr 9, poz. 124, z dnia 15.03.2007, II CSK 495/06 i z dnia 14.11.2006 r., II CSK 205/06). W razie wypełnienia przez powoda otrzymanego od pozwanego weksla in blanco niezgodnie z zawartym porozumieniem, a więc w razie wykazania przez pozwanego nieprzysługiwania powodowi wobec niego roszczenia ze stosunku podstawowego, który weksel ten miał zabezpieczać, i tym samym roszczenia wekslowego. Sąd Najwyższy opowiedział się za utrzymaniem nakazu zapłaty w mocy także wtedy, gdy powód w pozwie powołał się na inny stosunek prawny łączący go z pozwanym i wykazał w drugiej fazie postępowania nakazowego, że stosunek ten rzeczywiście istnieje i uzasadnia zasądzenie na rzecz powoda świadczenia pieniężnego w rozmiarze objętym nakazem. Nakaz w tych przypadkach jest utrzymywany w mocy, mimo bezzasadności roszczenia wekslowego, nie ze względu na przysługiwanie powodowi wobec pozwanego roszczenia wynikającego ze stosunku podstawowego, który weksel miał zabezpieczać, lecz ze względu na przysługiwanie mu wobec pozwanego innego wymagalnego roszczenia w rozmiarze objętym nakazem zapłaty. (...).

W niniejszej sprawie nie ulega wątpliwości, że dokumenty dołączone do pozwu w charakterze weksli nie były - co dostrzegł dopiero Sąd Apelacyjny - w rzeczywistości wekslami, ponieważ powód wypełniając otrzymane od pozwanych weksle in blanco nie określił imiennie, wbrew bezwzględnemu wymaganiu art. 101 pkt 5 PrWeksl, osoby, na której rzecz pozwani jako wystawcy przyrzekli zapłatę, lecz wskazał na „posiadacza” jako uprawnionego do otrzymania przyrzeczonej zapłaty. Powodowi więc już niewątpliwie z tej tylko przyczyny nie przysługiwało dochodzone od pozwanych roszczenie wekslowe, co powinno być oczywiście od razu uwzględnione przez Sąd Okręgowy (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 21.06.2007 r., IV CSK 92/07, OSNC 2008, nr 10, poz. 117). W konsekwencji zbyteczne było dowodzenie przez pozwanych w celu wykazania nieistnienia dochodzonego od nich roszczenia wekslowego wypełnienia przez powoda otrzymanych weksli in blanco niezgodnie z deklaracją wekslową. W sytuacji, w której dokumenty mające wskazywać na roszczenie wekslowe powoda nie były w rzeczywistości wekslami, utrzymanie w mocy nakazu zapłaty wydanego na rzecz powoda mogło nastąpić tylko w razie wykazania przez pozwanych którejś z mogących to uzasadniać okoliczności omówionych wyżej.

W sprawie nie zachodzi jednak żadna z omówionych okoliczności mogących uzasadniać utrzymanie nakazu zapłaty w mocy, mimo bezzasadności dochodzonego roszczenia wekslowego. Przytoczone w pozwie - obok powołania się na dokumenty uważane za weksle - twierdzenia dotyczące stosunku podstawowego względem dochodzonego roszczenia wekslowego, wynikającego z pisemnej umowy pożyczki zawartej w dniu 09.09.2002 r. w K., okazały się bezzasadne. Według niepodważonych ustaleń dokonanych w sprawie, podpisy pozwanych na dokumencie wymienionej umowy pożyczki zostały podrobione. Tym samym nakaz zapłaty wydany na rzecz powoda nie mógł być utrzymany na tej podstawie, że znajdował uzasadnienie w stosunku podstawowym przytoczonym już w pozwie. Zarazem nie wchodziła w grę w sprawie przedstawiona sytuacja druga, ani też nie zachodził przypadek powołania w pozwie - obok dokumentów uznawanych za weksle - innego stosunku prawnego niż mający wynikać z pisemnej umowy pożyczki zawartej w dniu 09.09.2002 r. w K.; w pozwie ani nawet w odpowiedzi na zarzuty od nakazu zapłaty powód nie przytoczył żadnych twierdzeń dotyczących zawarcia z pozwanymi umowy pożyczki w dniu 09.09.2002 r. w S.B.

Sąd Apelacyjny, utrzymując w mocy w znacznym zakresie nakaz zapłaty wydany na rzecz powoda na tej podstawie, że miał on oparcie w ustalonej przez ten Sąd, niepowołanej przez powoda w pozwie, a dopiero w toku drugiej fazy postępowania nakazowego, ustnej umowie pożyczki zawartej w dniu 09.09.2002 r. w S.B., przyjął rozwiązanie podobne do stosowanego w omówionej sytuacji drugiej, uczynił to jednak bez uzasadnionych podstaw. Jak wyjaśniono, w sytuacji tej dopuszcza się wyjątek od obowiązującej w postępowaniu nakazowym zasady niedopuszczalności zmiany podstawy powództwa ze względu na przemawiające za tym określone, doniosłe racje. W przypadku uwzględnionym przez Sąd Apelacyjny brak podobnych argumentów przemawiających za odejściem od zasady niedopuszczalności zmiany podstawy powództwa w postępowaniu nakazowym. Odpada argument odwołujący się do związku zachodzącego między roszczeniem wekslowym a stosunkiem podstawowym, a także argument bazujący na zasadzie równości stron. Nie ma uzasadnienia powoływania się przez pozwanego w zarzutach od nakazu zapłaty na łączący go z powodem inny stosunek cywilnoprawny niż stosunek podstawowy względem roszczenia wekslowego, ponieważ tą drogą nie może dojść do podważenia zasądzonego roszczenia wekslowego (poza przypadkiem potrącenia, którego w postępowaniu nakazowym dotyczy art. 493 § 3 KPC). Z tego względu nie ma również uzasadnienia dopuszczenie powoływania się w drugiej fazie postępowania nakazowego na taki stosunek przez powoda w celu utrzymania nakazu zapłaty w mocy. W niniejszej sprawie niedopuszczalna zatem była - zgodnie z ogólną zasadą obowiązującą w postępowaniu nakazowym - zmiana podstawy powództwa przez oparcie uwzględnionego nakazem zapłaty żądania na niepowołanej w pozwie ustnej umowie pożyczki zawartej w dniu 09.09.2002 r. w S.B. W rezultacie Sąd Apelacyjny, opierając rozstrzygnięcie na wymienionej umowie, wyszedł poza dopuszczalne w myśl art. 321 § 1 KPC granice wyrokowania i tym samym naruszył ten przepis.

Naruszenie art. 321 § 1 przez Sąd Apelacyjny wskutek wyjścia przy wyrokowaniu poza granice żądania pozwu uczyniło bezprzedmiotowym rozpatrywanie pozostałych zarzutów kasacyjnych podniesionych przez pozwanych. Mimo to należy zauważyć, że dokonane przez Sąd Apelacyjny ustalenia faktyczne co do ustnej umowy pożyczki nie dawały najmniejszych podstaw do ich subsumcji pod art. 720 § 1 KC w zakresie odnoszącym się do pozwanej. Jeżeli nie ustalono, że pozwana była obecna w dniu 09.09.2002 r. w S.B., gdzie miało dojść do zawarcia tej umowy, ani że jej mąż został umocowany do zawarcia tej umowy także w jej imieniu, to uznanie pozwanej przez Sąd Apelacyjny za stronę rozpatrywanej umowy nastąpiło z niewątpliwym naruszeniem art. 720 § 1 KC. W świetle przedstawionych zasad rozkładu ciężaru dowodu między stronami postępowania nakazowego o zasądzenie zapłaty na podstawie weksla, Sąd Apelacyjny w sposób oczywisty naruszył także art. 6 KC, obarczając pozwanych ciężarem dowodu co do stosunku podstawowego zabezpieczonego dołączonymi do pozwu „wekslami”, mimo iż nie były one w rzeczywistości dokumentami o cechach wymaganych przez art. 101 lub 1 PrWeksl i tym samym nie mogły wskazywać na istnienie dochodzonego roszczenia wekslowego.